كوردستان لە پارسەنگی جوگرافیای هێز و مەزهەبگەرایی گۆڕاودا

كوردستان لە پارسەنگی جوگرافیای هێز و مەزهەبگەرایی گۆڕاودا

محەممەد گەڵاڵەیی

     ڕووداوەكانی  داگیركردنی موصڵ و گەمارۆدانی كۆبانێ‌ تا ئازادكردنەوەی خاكی باشووری كوردستان و رۆژئاڤا(كۆبانێ‌) لە تیرۆریستانی داعش، بە تەواوكاری ڕووداوەكانی سەرەتای هەزارەی سێهەم دادەنرێت، كە بەدەستپێكی 11ی سێپتەمبەری 2001ی نیۆیۆرك تا ئازادكردنی كابول 2002 وبەغداد 2003، لەلایەن هێزە هاوپەیمانەكانی رۆژئاوا بەسەركردایەتی وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا دادەنرێت، ئەوكاتە (2000-2003) كورد وەك تەماشاكارێك كە خاوەنی هەرێمێكی دوو ئیدارەیی و نەبوونی سەركردایەتییەكی یەكگرتوو بۆ هەڵسەنگاندنی بارودۆخی ئەوكاتەی جیهان بوو، ڕووداوەكانی نێو قوڵایی ئەمەریكا بە دەروازەكانی كوردستان تێپەڕبوون، لەكاتی هاتنی شەڕی رۆژئاوا بۆ رۆژهەڵاتی نزیك و دراوسێیكانی كوردستان لەوانە(عێراق)، كورد بوو بە كاراكتەرێكی زۆر جێگای باوەڕپێكراو لەلایەن ئەمەریكا، بەڵام بۆ دەستەبەركردنی مافەكانی كورد لە باشووری كوردستان، وڵاتانی رۆژئاوا و ئەمەریكا زۆر خەمساردبوون..! ئەمەش بەهۆكاری بەرژەوەندی ناوچەیی لەگەڵا وڵاتانی وەك: (توركیا، وڵاتە عەرەبییەكانی كەنداو، میسر، ئێران و سوریا)، كە پەیڕەوییان لە سیاسیەتی سەپاندنی واقیعی جەنگی سارد لەگەڵا نەتەوە ژێردەستەكانی وڵاتانی ئاماژەپێكراو كرد، بەتایبەتی لەچۆنیەتی خوێندنەوەیان بۆ كێشەی كورد لە وڵاتانی (عێراق، توركیا، ئێران و سوریا). لەهەموویشی فەرامۆشكراوتر كێشەی مەزهەبی (سوننە وشیعە)ی نێو جوگرافیای ئەم چوار وڵاتە، كە بەشێكی زۆری نائارامییەكانی داهاتوو لەسەر نەخشەی ئەم چوار وڵاتە ڕەنگرێژ دەكات؟!       سەرەتای گۆڕانكارییەكانی دەیەی دووەمی ئەم سەدەیە بە كەوتنی سێ دیكتاتۆر لە (میسر و تونس و یەمەن) بەناونیشانی (بەهاری عەرەبی) لە قۆناغی یەكەم دەستیپێكرد، قۆناغی دووەم بە دەرچوونی توركیا لە ژێر چەتری هاوپەیمانی باكوری ئەتڵەسی و وڵاتانی رۆژئاوا و گەڕانەوەی بۆ رۆَژهەڵات، بەتایبەتی خۆتەرخانكردنی ئەنكەرە بە ئەنجامەكانی بەهاری عەرەبی-ئیسلامی، قۆناغی سێهەمی گۆڕانكارییەكان هەمە جۆر بوون(لاوازبوونی بەشار ئەسەد، لابردنی نوری مالیكی و دابەزاندنی نرخی نەوت بۆ دانانی سنوورێك بۆ فراوانخوازییە سەربازی و سیاسییەكانی رووسیا و ئێران) كە ئەم سێ قۆناغە بوونە سەرەتاییەكی زۆر ئاڵۆز لە جوگرافیاییەكی زۆر سنوورداردا، كە هەریەك لەڕووداوەكانی نێو ئەم قۆناغانە، بەجۆرێك پەیوەستە بە نەتەوەی كورد چ دوور و نزیك، چ ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ، ئەمەش لە چەند نموونەیەكدا زیاتر ڕووندەكرێتەوە، وەك لە قۆناغی یەكەمدا، هەڵكشانی دەسەڵاتی پارتە ئیسلامییە سیاسییەكان لە (میسر وتونس) كە ئیلهامێكی ڕاپەرینی بە ئیسلامییەكانی باشووری كوردستان بەخشی، لەژێر ناونیشانی ئۆپۆزسیۆنی مەدەنی بێ چەكداری-پارلەمانی 17 شوباتی 2011 لەگەڵا بزوتنەوەیەكی بێ ئایدۆلۆژیای وەك (گۆڕان) ساز بكەن، لێكەوتە سیاسییەكانی تا ئێستایش نەڕیوونەتەوە، بەتایبەتی لە هەرێمی سلێمانی.       لە قۆناغی دووەمدا، خۆ تەرخانكردنی ئەنكەرە بۆ بەهاری عەرەبی-ئیسلامی، لە ژێرەوە یارمەتیدانی گرووپە ئۆپۆزسیۆنەكانی ئیسلامی سوریا(بەتایبەتی باڵی ئیخوانەكان لەناوچە سنوورییەكانی سوریا و توركیا)، بۆ دژایەتیكردنی ئەزموونی خۆبەرێوەبردنی رۆژئاڤای كوردستان.      لە قۆناغی سێهەمدا، لاوازبوونی (بەشار ئەسەد) دەستیپێكرد، بەپێی توێژینەوەكانی وڵاتانی رۆژئاوا رژێمی سوریا هەڵسا بە یارمەتیدانی گروپە توندڕەوەكانی ئیسلامی بۆ ئەوەی لە جەمسەری ئۆپۆزسیۆنی عەرەبی ئیسلامی- ئیخوانی بدات كە خۆی لە (سوپای ئازاد) بەرجەستە دەكات، لەلایەكی تریشەوە مۆتەكەیەك لەسەر جەستەی ئەزموونی رۆژئاڤای كوردستان دروستبكات، كە لێكەوتەكانی ئەم لاوازبونەی (بەشاری ئەسەد) لە گەمارۆدانی كانتۆنەكانی رۆژئاڤای كوردستان و هێرشی بەربەرییانەی داعش بۆ سەر ناوچەكانی شنگال تاوەكو سەعدییە و جەلەولا دەركەوتن، لە بەشی دووەمی قۆناغی سێهەمدا، نوری مالیكی لە سەرۆك وەزیرانی عێراق دوورخرایەوە، بەڵام لە سەرێكی تریشەوە دەسەڵاتی كورد لە عێراق بەشێوەیەك كەمكرایەوە، كە ئەوەندەی دەسەڵاتەكانی سەرۆك كۆمار كە تەشریفاتین بۆی نەمایەوە، چونكە هەموو داواكارییەكانی كورد لەلایەن ئەمەریكاوە بەتایبەتی لەلایەن كەسی یەكەمی ئەم وڵاتە لە عێراق (برێت ماكگۆرك) لە دوو خاڵ چڕكرانەوە، یەكەمیان: لادانی نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی عێراق(2006-2014)، دووەمیان: گەڕاندنەوەی بودجە بۆ حكومەتی كوردستان، مالیكی و ستافەكەی لە حكومەتی نوێ‌ دوورخرانەوە، بودجەی كوردستانیش بەپێی رێكەوتنەكەی بەغداد و هەولێر لەسەرەتای كانوونی یەكەمی 2014 بۆ ماوەی ساڵێك دابینكرا، بەمەرجی ڕادەستكردنەوەی نەوتی كوردستان بە قەبارەی 250 هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا بۆ بەغداد، بەشی كۆتایی لە قۆناغی سێهەمدا، دابەزاندنی نرخی نەوت لە 116-110 دۆلاری ئەمریكی بۆ 40 دۆلار، كە پێشبینی دەكرێت لە ماوەكانی داهاتوو بۆ 30 دۆلار و دواتریش بۆ 14-20 دۆلار جێگیربكرێت، ئەگەر وڵاتانی بەرهەمێنەری نەوت، كە سەرقافڵەكەی دەوڵەتی ئال سعودە، سنوورێك بۆ هەناردەی زیادەی نەوت دانەنێت، گریمانەی شەڕێكی گەورە دەكرێت لەلایەن لەوڵاتانی روسیا و ئێران لە دژی سعودییە، بەتایبەتی لە رۆژانی سەرەتای 2015 هێرشێكی لەناكاو كرایە سەر خاڵی سنووری عەر-عەری سعودیە و عێراق، كە لە دوای جەنگی دووەمی كەنداو(1990-1991) و سەپاندنی گەمارۆی ئابووری بەسەر عێراقدا و بەدوژمنی رژێمی بەعس و بنەماڵەی ئال سعود لەدوای داگیركردنی كوەیت هێرشی لەمجۆرە ئەنجامنەدراوە..! سەرەتاكانی دابەزاندنی نرخی نەوت، هەڵایسانی جەنگێكی گەورە لە ئایندەییەكی مامناوەندیدا مەزەندەی دەكرێت، چونكە وڵاتانی خاوەن نەوتی وەك: ئێران و رووسیا و عێراقیشی لەگەڵا بێت لەناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، بە زەرەرمەندی یەكەم لە دابەزاندنی نرخی نەوت دووچاری قەیرانی گەورەی ئابووری دەبنەوە، بەتایبەتی بۆ دوو وڵاتی یەكەم (ئێران و رووسیا) توانستە سەربازییەكانیان لە سوریا پەكی دەكەوێت، مەترسی لەسەر پێگەی دەریایی رووسیا، لە دەریای سپی ناوەڕاست دروستدەكات كە ناوەندەكەی بەندەری (تەڕتوس و لازقیە لەسەر سنووری رۆژئاوای سوریا).        لەهەموویشی گرینگتر بۆ كورد لەباربردنی خەونی سەربەخۆیی كوردستانە، كە یەكێ‌ لە كۆڵەكەكانی ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی نەتەوەیی، هەبوونی یەدەگێكی گەورەی نەوتە لە باشووری كوردستان، بەڵام ئەگەر ئەم خەزێنەیە لە بازاڕەكانی جیهان بەرهەمەكانی بە چەند دۆلارێك ساغ ببنەوە، ئەوا پرۆژەی دروستكردنی دەوڵەت لە باشووری كوردستان، لەوانەیە بەرەو دواوە بچێتەوە، هەرچەندە رێكارە یاساییەكانی وەك ڕاپرسی سەربەخۆیی جێگیر بكرێن، ئەگەر لەحاڵەتێكدا كوردستان ژێرخانێكی گەورەی ئابووری نەبێت و نەتوانێت لەسەر پێكانی خۆی بوەستێت لە دوای ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی باشووری كوردستان. رووبەڕووی گرفتی گەورەی وەك گەمارۆی ئابووری بێتەوە لەلایەن دراوسێكانی بەتایبەتی(توركیا و عێراق و ئێران).        لە شیكردنەوەی قۆناغی گۆڕانكارییەكان لەسەرەتای دەیەی دووەمی سەدەی 21، كوردستان لە لێواری لەنێوچوون دووركەوتۆتەوە، بەڵام بەردەوام كەوتۆتە بەر گۆڕانكارییە جیۆپۆلیتیكیەكان، كە هەمیشە جوگرافیا ڕۆڵێكی گەورەی بەردەكەوێت لە دیاریكردنی چارەنووسی كورد، بەتایبەتی لەهاتنەكایەی ڕووداوە خێراكانی سیاسەتی نێودەوڵەتی كە تەواوكاری لە وێنە گشتیەكە دروست دەكەن. بۆیە كورد لە دوو ڕەهەندی زۆر گەورەدا لە وێنەكانی نێو خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا چارەنووسەكەی بەدیار دەكەوێت.        رەهەندی یەكەمیان: بەستنەوەی ئایندەی كورد بە دروستبوونی گۆڕانكاری سیاسی لە وڵاتانی درواسێی بەتایبەتی ئێران و توركیا، كە لەماوەی 500 ساڵەی ململانێی نێوان توركی و فارسی لەسەر خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و بەتایبەتیش كوردستان، كە لەكۆی ڕووبەڕی خاكی كوردستانی گەورەی بە قەبارەی 308000 كیلۆمەتەر چوارگۆشە لە ژێر دەسەڵاتی تەواوی عوسمانیەكان دابووە، كە دەكاتە لە 61% خاكی كوردستانی گەورە، لە 39% لە ژێر دەستی سەفەوی و قاجارییەكان دابووە، كە ویستی سیاسی یەكێ‌ لەم دوو دەوڵەتانە لەسەر دەستكاریكردنی بارودۆخی سیاسی و جوگرافیایی جێگیربوو، لە ئابووری بۆ سەربازی لە سیاسی بۆ مەزهەبی ڕۆڵێكی نەرێنی دروست دەكرد لە كەوتنەوەی جوگرافیایەكی گۆڕا كە هەڵگری گوزارشتی توندتیژی بێت لەسەر ئاستی كوردستان و ناوچەكە، بۆ نموونە لە ئەمرۆدا: ویستی توركیا لە گۆڕینی باڵانسی هێز لە رۆژئاڤای كوردستان كە دەیەوێت گۆڕانكاری سیاسی و ئابووری و سەربازی خۆیی جێگیر بكات، جوگرافیاییەكی توركی-ئیسلامی بێنێتە كایەوە، بەڵام كارەساتێكی گەورەی خوڵقاندووە، وەك: كۆبانێ‌، شنگال. نموونەیەكی تر: ویستی ئێران بۆ ڕێگرتن لە دروستبوونی هەرێمی سووننەكان، هێنانی هێزەكانی حەشدی شەعبییە بۆ ناوچەكانی سەعدیە و جەلەولا، بۆ لێدان لە پشتێنەی ئەمنی عەرەبە سووننەكان كە سەدام حوسێن لەماوەی سی وپێنج ساڵەی دەسەڵاتدارییەتی بەعسی فاشی بۆی دروستكردبوون لەبەرامبەر كورد، لەئەگەری توندوتیژییەكانی ئەم هێزە شەعبیەی باشوورییەكانی عێراق كە مەزهەبیان شیعەیە، لە داهاتوودا گریمانەی پێكدادانی سێ لایەنەی لێ بەدی دەكرێت لە نێوان كورد و سوننە كە هاوپەیمانی مەزڵومییەتی(شیعەكان)ە، لەماوەی 48  ساڵی ڕابردوودا(1968-2016 ) لە دژی دەسەڵاتدارییەتی بەعسی فاشی و دوای لەناوچوونیشی، هەروەها لەنێوان شیعە و سووننە كە 1331 ساڵە شەڕیانە(685ز-2016 ز)، كە چواردە سەدەیە شیعە و سووننە شەڕی مەزهەبی یەكتری دەكەن..!       رەهەندی دووەمیان: جوگرافیای مەزهەبی نێوان شیعە و سووننە، كە لە پانتایی جوگرافی سووننە مەزهەبەكان چەندین دوورگەی شیعەنشین هەیە، كە پایتەختە سەرەكیەكەیان تارانە، پایتەختی رۆحیان(نەجەف وكەربەلا و قوم و مەشهەد)ە، كە جوگرافیای ئەم دوورگانە لە ناوەڕاستی ئاسیا لە (هیندستان، پاكستان و ئەفغانستان) بەرەو وڵاتانی(ئێران و سعودیە و عێراق و كوەیت و بەحرێن و سوریا و لوبنان و یەمەن) شۆڕ دەبێتەوە، هەروەكو وەزیری بەرگری فەرەنسا(ژان بیار شۆڤینمان) لە كتێبەكەی بەناونیشانی (سەوز و ڕەش، 1995)، نووسیوویەتی: "قورسیایی كێشەكانی جیهان لە میحوەری دەریای سپی ناوەڕاست دەگوازرێتەوە بۆ كەنداوی عەرەبی، لەوانە مەسەلەی شیعە، دەبێتە كێشەی داهاتووی هەموو جیهان". ئەگەر ئاوڕێك لە ڕووداوەكانی سەرەتای ئەم سەدەیە بدەینەوە و تا ئەمرۆ، هێدی هێدی كێشە مەزهەبییەكانی شیعە و سووننە گەورەتر دەبن، لە ئەفغانستان بۆ عێراق، لە لوبنان بۆ سوریا، لە توركیا بۆ سوریا، لە توركیا بۆ عێراق، لە عێراقی شیعە بۆ عەرەبی سووننە و كوردی سوننە، ئەمانە هەمووی پاكێجێكن لە كێشەی مەزهەبی لەگەڵا ئیتنیكی جیاواز و هەتا لەناو خودی یەك نەتەوەشدا كە مەزهەبیان جیاوازە، بەڕای شیعە، بۆ ماوەی چواردە سەدەیە مەزڵومە، بۆ سووننەش سەرچاوەی كێشەیە، هەر لە پاكستان بۆ ئەفغانستان و عێراق و لوبنان وسوریاشی هاتۆتە نێو بازنەی ستراتیژییەتەكەی، كە ئەمە هەموویان بەشێكن لە تەوقدانی هێزی شیعە، كە دەیەوێت لە ئایندەییەكی نزیكدا دەست بەسەر سەرچاوەكانی وزەی جیهان دابگرێت، كە لە 70% یەدەگی وزەی جیهان لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست دەكەوێتە ناوچە شیعە نشینەكانی عێراق و پێنج وڵاتەكەی كەنداو و ئێران و یەمەن.       پێویستە كورد چەند وەڵامێكی بەكرداری هەبێت كە دەخرێنەڕوو، لەوانە: ئایا كورد بارتەقای رەهەندی یەكەم دێت، كە خۆی لەسەپاندنی هێزی دەوڵەتانی ناوچەكە دەبینێتەوە، بەتایبەتی ئێران و توركیا لە ویستە سیاسی و سەربازی و ئابورییەكانیان؟ چ بژاردەییەكی هەیە وەك ئەوان لە بواری سیاسی، ئابووری و سەربازی؟ چ دامەزراوەییەكی كوردستان كار لەسەر هاوسەنگكردنەوەی پەیوەندی و بەرژەوەندی هاوبەش دەكات و جارێكی تر سەرلەنوێ‌ دارشتنەوەی بۆ دەكات؟ كێ‌ ئەم رۆڵە دەبینێت و ئازایەتییەك پیشاندەدات كە جوگرافیای رەهەندی یەكەم كە زۆرجار لەوانەیە مەترسی بخوڵقێنێت، بەری لێبگرێت و نەهێڵێت چیی تر فراوانخوازی خۆی ئەنجامبدات؟ چ ئامادەكارییەك دەكرێت بۆ ئەم چوار پرسیارە سەرەكیەی كراوە لەبەرانبەر رەهەندی یەكەم، كە وەڵامێكی تۆكمەیان بۆ دروستبكات.؟      ئەی سەبارەت بە ڕەهەندی دووەم، كورد چ ئامادەكارییەك دەكات، بۆ دوورخستنەوەی فراوانخوازی مەزهەبی شیعە و سووننە بۆ سەر كوردستان؟ چ پرۆژەییەك دەخرێتە نێو پەیوەندی سیاسی و ئابووری و سەربازی لەگەڵا ئەو وڵاتانەی كە خۆیان بە مەرجەعی سوننە دەزانن كە هەر یەكە لە سعودیە و توركیا و قەتەر خۆی دەبینێتەوە؟ دیسان چ پرۆژەییەك دەخرێتە نێو پەیوەندی سیاسی و ئابووری و سەربازی لەگەڵا ئێران كە خۆی بەمەرجەعی شیعەی جیهان دەزانێت؟ چۆن كورد دەتوانێت خۆی لەگەڵا شەڕی مەزهەبی شیعە و سووننە تێكەڵا نەبێت و كۆمەڵی كوردەواری پریشكە ئاگرینەكانی ئەم شەڕە چواردە سەدەیەی بەرنەكەوێت؟ چۆن ئایندەی پەیوەندییەكان لەگەڵا سوننە و شیعە رێكبخرێت؟ چ دامەزراوەییەك ئەم كارە رێكبخات؟ كێ‌ سەرپەرشتی بكات؟ چ دامەزراوەیەكی خانەكانی ئەندێشە(The Think Tanks) پاڵشتی تەواوی ئەم دامەزراوەییە دەكات بۆ دەوڵەمەندبوونی بە دروستكردنی بڕیاری یەكلاكەرەوە بۆ دوورخستنەوەی پەیوندییەكانی كورد لە كێشە مەزهەبییەكانی ناوچەكە؟ ئەی كێ‌ بڕیار دروست دەكات و بڕیار دەردەكات بۆ بوون و نەبوون، بە بەشێك لە ململانێی مەزهەبی نێوان پێكهاتەكانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست بەتایبەتی لە نێوان هەریەكە لە توركیا و ئێران، ئێران و وڵاتانی كەنداو؟.        لەم ساتەوەختەدا كورد كەوتۆتە نێو پارسەنگی جوگرافیاییەك كە هێزی سەربازی و مەزهەبگەرایی لە گۆڕانی بەردەوامدایە، رووبەڕووبوونەوە لەگەڵا هێزی فراوانخوازی مەزهەبگەرایی، نابێت وەك مامەڵەی حكومەت بێت لەگەڵا خەزێنەكەی كە لە كاتی قەیرانی دارایی دەست بۆ پارە قەرز كردن ببات..! بەڵكو ئامادەكاری تەواوی هەبێت، لە گەورەتربوون و مەترسی بوونی جوگرافیای هێز و مەزهەبگەرایی لەناوچەكەدا، چونكە وەڵامدانەوەی ئەم مەترسییانە پێشوەختە پێویستیان بە ئامادەكاری سیاسی و سەربازی و ئابووری و رووناكبیری تەواو هەیە، یەكەم هەنگاو: زیاتركردنی خانەكانی ئەندێشە(The Think Tanks) و جێكردنەوەی پێشنیازی ئەم جۆرە سەنتەرانە لە سیاسەتی گشتی كوردستان، بەتایبەتی لە ئاستی دیاریكردنی پەیوەندی و بەرژەوەندی هاوبەشی كوردستان لەگەڵا وڵاتانی خاوەن ویستی هێز و مەزهەبگەرا لەناوچەكەدا، دووەم هەنگاو: پتەوكردنی كایە دیموكراسییەكان و زیاتركردنی ڕۆڵی دادوەری و شەفافیەتی ئیداری، دەبنە سەرماییەكی گرینگ بۆ ئایندەی كوردستان، كە سەرچاوەی بەهێزی كوردستان دەبن لەناوچەكەدا، هەروەها بۆ درووخستنەوەی شەڕی مەزهەبی لەسەر خاكی كوردستان، سێهەم هەنگاو: یەكریزی نیشتیمانی پتەوتر بكرێت و ئاشتەواییەكی سەرتاسەری فەراهەمبكرێت و بخرێتە واری كردارییەوە..      بۆ ماوەی پێنج سەد و دوو ساڵە(1514-2016) كوردستان لەنێو بازنەی كێشمە كێشمی جوگرافیای هێز و مەزهەبگەرایی ناوچەكەدا خولدەدەرێت، ژێرخان و سەرخانە ئابوورییەكەی بنكۆڵ دەكرێت، كۆتایی ئەم ململانێیەی لەسەر هێز و مەزهەبگەراییە كارێكی مەحاڵە..! بەڵام خۆ دوورگرتن لێی و رزگاركردنی كوردستان بەم سێ هەنگاوەیە كە لە پێشدانانی خاڵی كۆتایی ئەم وتارەدا ئاماژەمپێكردوون.