ناحیه‌ی باڵه‌ك (باڵه‌كایه‌تیی) له‌ نه‌خشه‌یه‌كی ئیمپراتۆریای عوسمانیدا

 

د. موحه‌ممه‌د گه‌ڵاڵه‌یی*

باڵه‌كایه‌تیی؛ ناوچه‌یه‌كی به‌رفراوانی گه‌وره‌ی باشووری كوردستانه‌، له‌ ئیمپراتۆریای عوسمانی پێگه‌یه‌كی گه‌وره‌ی مێژوویی هه‌بووه‌، به‌ تایبه‌تی ناوه‌ندی كارگێڕی و سنوورییه‌كانی وه‌ك: ڕایه‌ت و گه‌ڵاڵه‌..له‌به‌رئه‌وه‌ی هاوسنووی ئیمپراتۆریای سه‌فه‌وی جاران و دواتر ده‌وڵه‌تی قاجاری بووه‌، بۆیه‌ له‌ نه‌خشه‌یه‌كی ئیمپراتۆریای عوسمانی زانیاری نوێ له‌ سه‌ر هه‌ندێك لایه‌نی ژیاری، شێوه‌ی زه‌وییه‌كه‌ی و كارگێڕی و ناوی چه‌ند گوندێكی ئاماژه‌ی ته‌واویان پێكراوه‌، بۆیه‌ به‌ كورتی زانیارییه‌كان ده‌خه‌ینه‌ڕوو:

مێژووی نه‌خشه‌كه‌‌: هیچ مێژووییه‌ك له‌ سه‌ر نه‌خشه‌كه‌ نییه‌، به‌ڵام به‌پێی دابه‌شبوونی كارگێڕی مێژوویی بێت، نه‌خشه‌كه‌‌ بۆ ماوه‌ی نێوان ساڵانی 1879-1893ز ده‌گه‌ڕێته‌وه‌، ئه‌مه‌ش له‌ به‌ر دوو هۆكار. یه‌كه‌م: تا ناوه‌ڕاستی ساڵانی 1880ز گوندی (ڕایا‌ت) یان (ڕایه‌ت: له‌ باڵه‌كایه‌تی به‌مشێوه‌یه‌ گۆده‌كرێ) ناوه‌ندی ناحیه‌ی باڵه‌ك(باڵه‌كایه‌تی)بووه‌ له‌ قه‌زای ڕواندز، به‌ڵام له‌ دوای ساڵی 1887ز ناوه‌ندی كارگێڕی باڵه‌كایه‌تیی بۆ گوندی (گه‌ڵاڵه‌) ده‌گوێزرێته‌وه‌، ئه‌مه‌ش دوای گه‌یشتنی هێڵی ته‌له‌گراف له‌ كه‌ركوك-كۆیه‌-ڕانیه‌ ئینجا بۆ (گه‌ڵاڵه‌) و دابینكردنی قۆناغی حكومه‌ت، شایانی باسه‌؛ باپیره‌م (حاجی مه‌لا برایمی ئه‌حمه‌د ئاغای میر حه‌مه‌دی گه‌ڵاڵێ) ده‌ییگێڕایه‌وه‌، كه‌ باوكی (ئه‌حمه‌د ئاغای میر حه‌مه‌دی) نامەی به‌ زمانی توركی-عوسمانی له‌ ڕێگه‌ی‌ ته‌له‌گرافه‌وه‌ بۆ كاربه‌ده‌ستانی حكومی له‌ ڕواندزێ (ناوه‌ندی قه‌زا) و مووسڵێ (ناوه‌ندی ویلایه‌ت) ناردووە‌. دووه‌م: تا ساڵی 1893ز زاراوه‌ی سه‌نجه‌قی شاره‌زوور له‌ كارگێڕی عوسمانی به‌ كارهێنراوه‌، له‌م نه‌خشه‌یه‌شدا هه‌مان زاراوه‌ی كارگێڕی به‌كارهێنراوه‌، بۆیه مێژووی ئه‌م نه‌خشه‌یه‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ ساڵانی 1879-1893ز.

باری كارگێڕی: ناحیه‌ی باڵه‌ك (باڵه‌كایه‌تیی) له‌ چوارچێوه‌ی قه‌زای ڕواندز دابووه‌، قه‌زای ڕواندزیش یه‌كێك له‌ قه‌زاكانی سه‌نجه‌قی شاره‌زوور كه‌ مه‌ڵبه‌نده‌كه‌ی شاری كه‌ركوك بووه‌، ئه‌مه‌ش له‌ چوارچێوه‌ی ویلایه‌تی مووسڵدا له‌ ماوه‌ی ساڵانی 1879-1918ز، له‌ پێشتریشدا باڵه‌كایه‌تیی هه‌ر ناحییه‌ك بووه‌ له‌ چوارچێوه‌ی سه‌نجه‌قی ڕواندز له‌ ئه‌یاله‌تی شاره‌زوور دواتریش ئه‌یاله‌تی به‌غدا له‌گه‌ڵ شاره‌زوور له‌ ماوه‌ی ساڵانی 1849-1879ز.

باری تۆپۆگرافیا (زانستی ڕووخساری زه‌وی) باڵه‌كایه‌تیی له‌م نه‌خشه‌یه‌دا:

له‌م نه‌خشه‌یه‌دا چیاكانی كۆدۆ، به‌ردوناز و مێرگه‌سیر هه‌تا قه‌ندیلی بچووك و گه‌وره‌ش ئاماژه‌یان پێكراوه‌، ئه‌وه‌ی جێگه‌ی سه‌رسوڕمانه‌ مه‌حالی سه‌كران تۆماركراوه‌، كه‌واته‌: له‌ ڕووی مێژووییه‌وه‌ ناشناڵ پاڕكی سه‌كران كه‌ له‌ لایه‌نی تۆپۆگرافیاوه‌ ئاماژه‌ی پێكراوه‌، مێژووییه‌كی 150 ساڵه‌ی هه‌یه‌، ئه‌مه‌ش لێكۆڵینه‌وه‌ی وردتری پێویسته‌..!

گونده‌كانی باڵه‌كایه‌تیی: له‌م نه‌خشه‌یه‌دا ئاماژه‌ به‌ناوی چه‌ند گوندێكی باڵه‌كایه‌تیی كراوه‌، وه‌ك: دێڵزه‌(دووجارنووسراوه‌)، دواتر ده‌ربه‌ند، ڕایه‌ت(رایت)، دارالامان(زینوێ و خه‌لان)، هه‌روه‌ها ئاماژه‌ به‌ گۆڕی پیرۆزی شێخ موحه‌ممه‌د باڵه‌ك كراوه‌.

به‌شێوه‌یه‌كی گشتی نه‌خشه‌كه‌، ناوی زۆر شوێنی وه‌ك شار، گوند، چیا، ده‌شت و دارستان و ڕووباری تۆماركردووه‌ له‌ باشوور و خۆرهه‌ڵات و باكووری كوردستان، ئه‌مه‌ بێجگه‌ له‌ ئاماژه‌كردن به‌ یه‌كه‌ كارگێڕییه‌كان، ئه‌وه‌ی جێگه‌ی سه‌رسووڕمانه‌ نه‌خشه‌كه‌ جه‌ختی زۆری له‌ شار و ناوچه‌ی (سه‌رده‌شت)ی خۆرهه‌ڵاتی كوردستان كردۆته‌وه،‌ كه‌ زۆر به‌ وردی ناوی هه‌موو گوند و ناوچه‌ و عه‌شیره‌ته‌كانی نووسیووه‌، ئه‌مه‌ بێجگه‌له‌ ئاماژه‌كردن به‌ وڵاتی بانه‌، موكریان و مه‌هاباد و شنۆ و برادۆست و شه‌مدینان له‌  باشوور و خۆرهه‌ڵات و باكووری كوردستان.

*مامۆستا له‌ زانكۆی سۆران.

سه‌رچاوه‌ی نه‌خشه‌كه‌: الدار السلطانیة ومتصفح الوثائق العثمانیة.